ატენის სიონის მოხატულობა. მეორე ფენა
| ნაგებობა: | ატენის სიონი |
| მოხატულობის ფენა: | მეორე ფენა |
| თარიღი/პერიოდი: | XI საუკუნის მეორე ნახევარი |
| ქტიტორ(ებ)ი: | სამეფო კარი, ერისთავი სუმბატი |
| ოსტატ(ებ)ი: | უცნობია |
 |
 |
წარწერები
ქტიტორ(ებ)ის
ოსტატ(ებ)ის
აღწერა
VII საუკუნეში წყობის იმიტაციითა და განედლებული ჯვრების ფერწერული გამოსახულებებით შემკული ეკლესიის ინტერიერი XI საუკუნის მეორე ნახევარში ნალესობის თხელი ფენით დაუფარავთ და სრულადვე მოუხატავთ (შეულესავი და, შესაბამისად, მოუხატავი მხოლოდ დარბაზიდან კუთხის ოთახებში გამავალი ნახევარწრიული ფორმის ნიშები დატოვეს – აქ წინა ფენის მარგალიტისფერ-მტრედისფერი, რამდენადმე ჩამუქებული, ნალესობა შეუნარჩუნებიათ, რაც შემდგომში ერთიანად მოხატული მკლავებს შორის სივრცითი პაუზების როლს ასრულებდა).
გუმბათი
ეკლესიის გუმბათის თაღში წყობით რელიეფურად გამოყვანილი ჯვრის მკლავები, რომელიც ძველ ფენაში წითლად ყოფილა დაფერილი, ამ ფენაში თავიდან დაუხატავთ, ოღონდ ჯვრის ამაღლების სახით; წითელი ფერის ჯვარი მომარგალიტებულმა მდიდრულმა ჯვარმა დაიკავა, რომელიც ნაწილობრივ რამდენიმეშროვანი მანდორლის, ნაწილობრივ, კი – ვარსკლავებით მოფენილ ცაზე ყოფილა წარმოდგენილი. ჯვრის მკლავები, სავარაუდოდ, ოთხ ანგელოზს ეკავა. გუმბათის კომპოზიციას ქვემოდან საზღვრავდა ტიხრული/კიბისებრი ორნამენტი, რომელიც მეორე რიგის ტრომპებზე იკეცებოდა. ეკლესიის ყველაზე დიდ – მესამე რიგის – ტრომპებზე სამოთხის მდინარეთა პერსონიფიკაციები იყო წარმოდგენილი; მათგან ყველაზე კარგად განირჩევა გაირჩევა ჩრდილო-აღმოსავლეთი ტრომპის გამოსახულება – აქ ნილოსია გამოსახული (წარწერით ႬႨႪႭႱႨ – ნილოსი); სამხრეთ-აღმოსავლეთ ტრომპში მდ. ფისონის გამოსახულებაა (წარწერით [- – -]ႭႬႨ – [ფის]ონი). ტრომპებს ქვემოთ არსებულ შუბლისებრ ოთხ მონაკვეთზე ივარაუდება ოთხი მახარებლის გამოსახულება, თუმცა დაზიანების გამო, ამისი დაზუსტებით თქმა რთულდება.
საკურთხეველი
ეკლესიის საკურთხეველში მოხატულობა სამ რეგისტრად ნაწილდება (იგი სრულად მოიცავს ბემასაც).
აღმოსავლეთი აფსიდის სატრიუმფო თაღს გადაუყვება წარწერა – ციტატა დავითნიდან (ფსალმუნნი 92: 3-5).
საკურთხევლის ბემის კამარაში წარმოდგენილია მედალიონში მოქცეული მაცხოვარი-ყოვლისმპყრობელი (Ι˜Ϲ || Χ˜Ϲ – Ἰ(ησοῦ)ς Χ(ριστό)ς). მედალიონის ქვეშ, ბემის კამარის სამხრეთ და ჩრდილოეთ ქანობებზე წმიდა წინასწარმეტყველთა ოთხი ფიგურაა წარმოდგენილი. სამხრეთ ქანობზე: წმ. ზაქარია (წარწერა დაზიანებულია), წმ. იოანე წინამორბედი (Ⴜ˜ႼႪႨ | Ⴈ˜ႬႤ || [- -]ႧႪႨ[- – – -]ႫႤႪ[-] – წ(ინა)წ(არმეტყუე)ლი ი(ოვა)ნე [ნა]თლი[სმცე]მელ[ი]; წინამორბედს ხელში უკავია გაშლილი გრაგნილი, რომელზე დატანილი ტექსტი ამჟამად ფრაგმენტულია; იგი, სავარაუდოდ, მათე 3:2-ის პერიფრაზია); ჩრდილოეთ ფერდზე: წმ. აარონი (წარწერა დაზიანებულია), წმ. დავითი (Ⴜ˜ႼႪႨ || Ⴃ˜Ⴇ – წ(ინა)წ(არმეტყუე)ლი დ(ავი)თ).
საკურთხევლის საკონქო კომპოზიციად (იგი ითვალისწინებს კონქის ქუსლის დონეს) წარმოდგენილია ღმრთისმშობლის დიდება: ცენტრში გამოსახულია ფეხზე მდგომი ღმრთისმშობელი ნიკოპეა (Μ˜Ρ || Θ˜Υ – Μ(ήτη)ρ Θ(εο)ῦ) ყრმით, რომელსაც წარუდგებიან მთავარანგელოზები მიქაელი (ჩრდილოეთიდან; წარწერა დაკარგულია) და გაბრიელი (სამხრეთიდან; Ⴋ˜ႦႨ Ⴂ˜Ⴁ[-] – მ(თავარანგელო)ზი გ(ა)ბ[(რიე)ლ]).
საკურთხევლის მოხატულობის მეორე რეგისტრი წმიდა მოციქულთა რიგს უკავია. რიგი თორმეტი ფიგურისგან შედგება და იგი რეგისტრის ცენტრში გამოსახული ჯვრით ორ ჯგუფად იყოფა. სამხრეთი კედელზე: წმ. პეტრე ([- -] ႮႤႲ|ႰႤ – [წ(მიდა)ჲ] პეტრე), წმ. მათე (Ⴜ˜Ⴢ || ႫႠႧႤ – წ(მიდა)ჲ მათე), წმ. მარკოზი (წარწერა დაზიანებულია), წმ. ანდრია (წარწერა დაზიანებულია), უცნობი, წმ. ფილიპე ([- -] ႴႨႪႨ|ႮႤ – [წ(მიდა)ჲ] ფილიპე); ჩრდილოეთი კედელზე: წმ. პავლე (Ⴜ˜Ⴢ || Ⴎ[- – -] – წ(მიდა)ჲ პ[(ა)ვლე]), წმ. იოანე ([- -] Ⴈ˜ႬႤ – [წ(მიდა)ჲ] ი(ოვა)ნე), წმ. ლუკა (წარწერა დაზიანებულია), წმ. სიმონი (Ⴜ˜Ⴢ || ႱႨႫ˜Ⴌ – წ(მიდა)ჲ სიმ(ეო)ნ), წმ. იაკობი ([- -] Ⴈ˜ႩႡ – [წ(მიდა)ჲ] ი(ა)კ(ო)ბ), წმ. თომა (წარწერა დაზიანებულია). წმ. მოციქულთა რიგს ბემაში აგრძელებს თითო სცენა – დაზიანების გამო მათი რაობის განსაზღვა რთულდება. ივარაუდება ამ სცენების მოციქულთა ზიარებასთან გაიგივება.
საკურთხევლის მოხატულობის მესამე რეგისტრი უკავია წმიდა მღდელმთავართა რიგს, რომელიც რვა ფრონტალური ფიგურისგან შედგება. მათგან თითო სამსარკმლედის ორ სარკმელშორისზეა წარმოდგენილი, ორ-ორი – აფსიდის კიდეზე, ორ-ორიც – ბემაში. სამხრეთ კედელზე: წმ. იოანე ოქროპირი (Ⴜ˜Ⴢ Ⴈ˜ႬႤ || ႭႵႰ[- – – – -]– წ(მიდა)ჲ ი(ოვან)ე ოქრ[ოპირი]), წმ. ნიკოლოზ მირელი (Ⴜ˜Ⴢ || ႬႩ˜Ⴆ – წ(მიდა)ჲ ნ(ი)კ(ოლო)ზ), წმ. გრიგოლ ნოსელი (Ⴜ˜Ⴢ Ⴂ˜ႢႪႨ || ႬႭႱႤႪႨ – წ(მიდა)ჲ გ(რი)გ(ო)ლი ნოსელი), წმ. ათანასე ალექსანდრიელი (Ⴜ˜Ⴢ || [- – -]ႬႠႱႤ – წ(მიდა)ჲ [ათა]ნასე), წმ. კირილე ალექსანდრიელი ([- -]ႩჃႰႨႪႤ – [წ(მიდა)ჲ] კჳრილე). ჩრდილოეთ კედელზე: წმ. გრიგოლ ღმრთისმეტყველი (Ⴜ˜Ⴢ || ႢႢ˜ႪႨ – წ(მიდა)ჲ გ(რი)გ(ო)ლი), წმ. ბასილი დიდი (წარწერა დაზიანებულია), წმ. გრიგოლ ნეოკესარიელი საკვირველთმოქმედი ([- -] ႢႢႪႨ ႱႠႩჃჂ|ႰႥႤႪႧႫႭ|ႵႫႤႣႨ– [წ(მიდა)ჲ] გ(რი)გოლი საკჳჲრველთმოქმედი), უცნობი, წმ. ვლასი სებასტიელი ([- -] ႥႪႠႱႨ – [წ(მიდა)ჲ] ვლასი). საკურთხევლის სამსარკმლედის გვერდითა სარკმლების თავანები ორნამენტული მოტივებით არის გაფორმებული, ხოლო შუა სარკმლის წირთხლებზე ორი წმიდა მესვეტის ფრონტალური ფიგურაა წარმოდგენილი. რიგს ასრულებს ორი წმიდა დიაკონის ფრონტალური გამოსახულება – ისინი მკლავის შვერილების დასავლეთი პირის ქვედა მონაკვეთზეა განთავსებული.
მკლავის შვერილებზე მოხატულობა ორ რეგისტრად იგება; ქვედა რეგისტრები წმ. დიაკონთა თითო ფრონტალურ ფიგურას უკავია; ზედა რეგისტრები – ორ წმ. მოწამე მხედარს (?); მათი განმარტებითი წარწერები დაკარგულია.
დარბაზი
სამხრეთი მკლავის სატრიუმფო თაღს გადაუყვება ფრესკული წარწერა – ტექსტი ციტატაა წმ. წინასწარმეტყველ ამბაკუმის წიგნიდან (ამბაკუმ 3:3).
სამხრეთ მკლავში მოხატულობა ოთხ რეგისტრად იგება. აფსიდა ღმრთისმშობლის ცხოვრების ციკლს ეთმობა. მკლავის კონქის საჭექში მედალიონში მოქცეული მთავარანგელოზის ნახევარფიგურაა წარმოდგენილი (განმარტებითი წარწერა დაკარგულია). აფსიდის კონქში ერთმანეთისგან მოჩარჩოვებით გაუმიჯნავი ოთხი სცენაა წარმოდგენილი; აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ: ძღვნის უარყოფა (წარწერა დაზიანებულია); იოაკიმეს ყვედრება (⋮ ႠႷჃႤ[-]ႰႤႡႱႨႭႥႠႩႨႫ | ႠႬႬႠႱ ႳჃ[- – – – -]ႡႨႱႠႧჃႱ – აყუე[დ]რებს იოვაკიმ ანნას უ[შვილო]ბისთჳს); ანას ხარება ([- – -]ႦႨႠႾ˜ႰႡႱ ႠႬႬႠႱ – [ანგ(ელო)]ზი ახ(ა)რ(ე)ბს ანნას); იოაკიმეს ხარება ([…]ႦႨႠႾႰ[-]ႨႭႥႠႩႨႫႱ – […]ზი ახ(ა)რ[-] იოვაკიმს).
ციკლი გრძელდება აფსიდის მეორე რეგისტრში – აქაც ოთხი სცენაა წარმოდგენილი; აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ: იოაკიმესა და ანას ამბორისყოფა (ႨႭႥႠႩႨႫႣႠႠႬჂ|ႱႠႫႡႭႰႨႱႷႴႠჂ – იოვაკიმ და ან(ნა)ჲს ამბორის-ყ(ო)ფაჲ), ღმრთისმშობლის შობა (⋮ႸႭႡႠჂ Ⴜ˜ႱႠ Ⴖ˜ႧႨႱႫႸႭ|ႡႤႪႨႱႠჂ – შობაჲ წ(მიდი)სა ღ(მრ)თისმშობელისაჲ), ღმრთისმშობლის შვიდი ნაბიჯი (წარწერა დაზიანებულია), ღმრთისმშობლის ტაძრად მიყვანება (წარწერა დაზიანებულია).
ციკლი გრძელდება აფსიდის მესამე რეგისტრში – კვლავ ოთხი სცენით; აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ: ხარება (წარწერა დაზიანებულია), მარიამისა და ელისაბედის შეხვედრა (წარწერა დაზიანებულია), სამხილებელი წყლით გამოცდა (წარწერა დაზიანებულია), იოსების სიზმარი (სცენას ვრცელი წარწერა აქვს, რომელიც იწყება ⋮ႠႬႢ˜ႦႨ ႨႲႷჃႱ – ანგ(ელო)ზი იტყჳს-ით და სრულდება ციტატით მათე 1:20-დან).
აფსიდის მეოთხე რეგისტრში წარმოდგენილია ორი დიდი ზომის სცენა; აღმოსავლეთით – შობა/მოგვთა თაყვანისცემა (მოგვთა თავზე წარწერით – ႫႭႢႳჃႨ ႫႤႴႤႬႨ – მოგუნი მეფენი); დასავლეთით – ღმრთისმშობლის მიძინება (წარწერა დაზიანებულია).
მკლავის შვერილებზე მოხატულობა სამ რეგისტრად იგება; იგი წმიდა მოწამეთა გამოსახულებებს ეთმობა. აღმოსავლეთი შვერილი: უცნობი მხედარი, უცნობი მხედარი, წმ. კოზმანი (Ⴜ˜Ⴢ || ႩႭႦႫႬ – წ(მიდა)ჲ კოზმ(ა)ნ); დასავლეთი შვერილი: უცნობი, წმ. არტემი (Ⴜ˜Ⴢ || ႠႰႲႤ[- -] – წ(მიდა)ჲ არტე[მი]), უცნობი.
ჩრდილოეთი მკლავის სატრიუმფო თაღს გადაუყვება ფრესკული წარწერა – ტექსტი ციტატაა დავითნიდან (ფსალმუნნი 88:13).
ჩრდილოეთ მკლავში მოხატულობა ოთხ რეგისტრად იგება. მკლავის კონქის საჭექში მედალიონში მოქცეული მთავარანგელოზის ნახევარფიგურაა წარმოდგენილი (განმარტებითი წარწერა დაკარგულია). აფსიდის კონქში სამი სცენაა წარმოდგენილი – არც ისინია მოჩარჩოვებით გამიჯნული. აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ: მირქმა (წარწერა დაზიანებულია; სცენაში გამოსახულ წმ. წინასწარმეტყველ ანას უკავია გაშლილი გრაგნილი, რომელზე შესრულებული ტექსტის წარმომავლობის დაზუსტება რთულდება); უნაყოფო ხე (წარწერა ციტატაა ოთხთავიდან (მათე 3:10; ლუკა 3:9) – დაზიანებულია); ნათლისღება (წარწერა დაზიანებულია). ივარაუდება, რომ უნაყოფო ხე ნათლისღების კომპოზიციის ნაწილს უნდა შეადგენდეს.
მოხატულობის მეორე რეგისტრში ოთხი სცენაა გამოსახული; დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ: ფერისცვალება (წარწერა დაზიანებულია); ლაზარეს აღდგინება ([- – -]ႠႰႤႱ ႠႶ[- -]ႨႬႤႡႠჂ – [ლაზ]არეს აღ[დგ]ინებაჲ); იერუსალიმად შესვლა (წარწერა დაზიანებულია).
მოხატულობის მესამე რეგისტრში მაცხოვრის ვნებათა და აღდგომის ციკლებიდან გამოკრებილი სცენებია წარმოდგენილი. დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ: სერობა (წარწერა დაზიანებულია); ჯვარცმა (❖ ႿჃႠႰႱ||ႺႳ[- – -] |Ⴕ˜Ⴄ[- -] – ჯუარსცუ[მაჲ] ქ(რისტ)ე[სი]; სცენის მარჯვენა ნაწილში წარმოდგენილი წმ. იოანე ღმრთისმეტყველის გამოსახულებას შერჩენილი აქვს განმარტებითი წარწერა – Ⴜ˜Ⴢ Ⴈ˜ႭႤ ႫႠႾ|ႠႰႤႡ˜ႪႨ – წ(მიდა)ჲ იო(ვან)ე მახარებ(ე)ლი); ჯოჯოხეთის წარმოტყვევნა (წარწერა დაზიანებულია); დედანი მაცხოვრის საფლავთან (წარწერა დაზიანებულია).
მოხატულობის მეოთხე რეგისტრში ორი დიდი სცენაა გამოსახული; დასავლეთით – ამაღლება (წარწერა დაზიანებულია); აღმოსავლეთით – სულიწმიდის მოფენა (+Ⴑ˜ႪႨႱႠႼႨႱႠႫႭႱႪႥႠჂ ႫႭႺႨႵႳႪႧႠ ႦႠ> – ს(უ)ლისა წ(მიდ)ისა მოსლვაჲ მოციქულთა ზ(ედ)ა).
მკლავის შვერილებზე მოხატულობა სამ რეგისტრად იგება; იგი წმიდა მოწამეთა და მოწესეთა გამოსახულებებს ეთმობა. აღმოსავლეთი შვერილი: უცნობი, უცნობი, უცნობი; დასავლეთი შვერილი: წმ. არსენი (Ⴜ˜Ⴢ || ႠႰႱႤႬႨ – წ(მიდა)ჲ არსენი), უცნობი, წმ. საბა (Ⴑ[-]ႡႠ – ს[ა]ბა).
დასავლეთი მკლავის სატრიუმფო თაღს გადაუყვება ფრესკული წარწერა – ტექსტი ციტატაა დავითნიდან (ფსალმუნნი 112:3).
დასავლეთ მკლავში მოხატულობა ოთხ რეგისტრად იგება. მათგან პირველი სამი რეგისტრი ეთმობა განკითხვის დღის კომპოზიციას, რომელშიც რეგისტრები ორნამენტული არშიებით არ იყოფა, თუმცა რიგების თანმიმდევრობა მაინც დაცულია. მკლავის აფსიდის კონქში წარმოდგენილია მანდორლის ფონზე გამოსახული, საყდარზე დაბრძანებული, განმკითხავი უფლის უზარმაზარი ფიგურა (მის ფეხთით შესრულებულია მოზრდილი განმარტებითი წარწერა – მისი წაკითხვა ვერ ხერხდება); მსაჯულ მაცხოვარს ვედრებად ღმრთისმშობელი და წმ. იოანე ნათლისმცემელი წარუდგებიან. ვედრების ირგვლივ ზეციურ ძალთა დასები არიან გამოსახული, ხოლო სცენის ორსავე მხარეს – მაღალზურგიან საყდარზე დაბრძანებული მოციქულები (ორ-ორი საკუთრივ კონქში, დანარჩენი რვა კი ბემაში გადის). ბემის კამარაში ანგელოზის მიერ ვარსკვლავიერი ცის წარგრაგნვაა წარმოდგენილი.
მოხატულობის მეორე რეგისტრის შუაში განმზადებული საყდარია წარმოდგენილი მცველი მთავარანგელოზებით; საყდარზე დაბრძანებულია ოთხთავი და წმ. ჯვარი (წარწერით – Ι˜Ϲ || Χ˜Ϲ – Ἰ(ησοῦ)ς Χ(ριστό)ς). ამ გამოსახულებასთან დაკავშირებული ადამისა და ევა (წარწერით – [-]ႥႠ – [ე]ვა) ფიგურები ჩატანილია მესამე რეგისტრში – მკლავის ერთადერთი სარკმლის ორსავე მხარეს. სარკმლის თაღის თავზე შესრულებულია წარწერა, რომლის ტექსტიც ციტატაა სახარებიდან (მათე 25:41; 25:46) და ცოდვილთა ჯოჯოხეთში დანთქმას მიემართება. ჰეტიმასიის ორსავე მხარეს შეპირისპირებულია მართალთა გუნდები და ჯოჯოხეთი. ჯოჯოხეთის სცენები თითქმის მთლიანად არის წარხოცილი. მართალთა გუნდებში პირველი მამამთავრები არიან ([…]ႣႨ ႫႠႫႠႫႧႠႥႠႰႧႠჂ> – [-]დი მამამთავართაჲ); მათ მოსდევთ წინასწარმეტყველთა გუნდი (ႢႳჃႬႣႨ ႼႼႤႪႧႠჂ> – გუნდი წ(ინა)წ(არმეტყუე)ლთაჲ). რეგისტრის შესაბამისი რიგი ბემაში ამჟამად აღარ განირჩევა.
მკლავის მოხატულობის მესამე რეგისტრის სამხრეთ კედელზე კვლავ მართალთა გუნდებია წარმოდგენილი, დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ: წმინდა მღდელმთავართა გუნდი (ႢႳჃႬႣႨ Ⴜ[- -]Ⴀ ႫႶႣ~ႪႧႫႭႻႶႰႧႠჂ> – გუნდი წ[(მიდა)თ]ა მღდ(ე)ლთმოძღ(უ)ართაჲ), წმინდა მოწესე მამათა გუნდი (ႢႳႬႣႨ Ⴜ˜ႠႧႠ Ⴋ˜ႫႠႧႠჂ – გუნდი წ(მიდა)თა მ(ა)მათაჲ), წმინდა დედათა გუნდი (ႢႳჃႬႣႨ Ⴜ˜ႠႧႠ ႣႣႠႧႠჂ> – გუნდი წ(მიდა)თა დ(ე)დათ(ა)ჲ). რიგს ასრულებს ბემისკენ მიმართული წმიდანების რიგი (წარწერით – [– – – -]ႧႾႤႱ ႸႤႫႠႥႠႪႨ – [სამო]თხეს შემავალი). რეგისტრის გაწვრივ, ბემაში წარმოდგენილია აბრაამის წიაღი (აბრაამის ფიგურას აქვს განმარტებითი წარწერა – ႫႠႫႠႫႧ˜Ⴐ[-]| ႠႡႰႠჀႠႫ – მამამთ(ავა)რ[-] აბრაჰამ).
მკლავის მოხატულობის მეოთხე რეგისტრის სამხრეთი ნაწილი წმინდა წინასწამეტყველების გამოსახულებებს ეთმობა, დასავლეთისგან აღმოსავლეთისაკენ: წმ. დანიელი (წარწერა დაზიანებულია) – უკავია მოზრდილი გრაგნილი, რომელზეც დატანილია ციტატა მისივე წიგნიდან (დანიელი 7:9-10); წმ. იოველი (Ⴜ˜[- – – -]ႪႨ || ႨႭႤႪ – წ[(ინა)წ(არმეტყუე)]ლი იოელ) – უკავია მოზრდილი გრაგნილი, რომელზე დატანილია ციტატა მისივე წიგნიდან (იოველ 3:12-3); წმ. ეზეკიელი (ႼႼ˜ႷႪႨ || ႤႦႤႩႨႤႪ – წ(ინა)წ(არმეტ)ყ(უე)ლი ეზეკიელ) – უკავია გრაგნილი, რომელზე დატანილია ციტატა მისივე წიგნიდან (ეზეკიელი 37:5-6); წმ. ამბაკუმი (ႼႼႷႪႨ || ႠႫႡႠႩႳჃႫ – წ(ინა)წ(არმეტ)ყ(უე)ლი ამბაკუმ) – უკავია გრაგნილი, რომელზე დატანილია ციტატა მისივე წიგნიდან (ამბაკუმ 3:3); მეხუთე ფიგურა ამჟამად მთლიანად წარხოცილია, თუმცა ფრაგმენტული წარწერის მიხედვით (ႤႰႤႫႨႠ – ერემია), აქ წმ. იერემიას გამოსახულება ივარაუდება. წინასწარმეტყველების რიგს ბემაში აგრძელებს სამოთხის წიაღში წარმოდგენილი მართალთა გამოსახულებები: მამამთავარი ენოქი (წარწერა დაზიანებულია); წმ. იოანე ღმრთისმეტყველი (Ⴜ˜Ⴢ || Ⴈ˜ႬႤ | Ⴖ˜ႧႨ|ႱႫႤႲႷ˜ႪႨ – წ(მიდა)ჲ ი(ოვა)ნე ღ(მრ)თისმეტყ(უე)ლი); წმ. ელია (ႼႼႷႪႨ || ႤႪႨႠ – წ(ინა)წ(არმეტ)ყ(უე)ლი ელია).
მკლავის მოხატულობის მეოთხე რეგისტრის ჩრდილოეთი ნახევარი უკავია საქტიტორო რიგს, რომელიც შვიდი ფიგურისაგან შედგება; აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ: ბემის კედელზე – უცნობი მოწესე, უცნობი საერო პირი; მათ ბემის მარჯვენა კიდეზე სეგმენტში მოქცეული მაცხოვრის ნახევარფიგურა აკურთხებს); აფსიდის კედელზე – უცნობი მეფე, ერისთავი სუმბატი, ერისთავ სუმბატის ვაჟი აშოტი, უცნობი (ფიგურა დაღუპულია), უცნობი დედოფალი. ამ ფიგურებს აფსიდის აღმოსავლეთ კიდეზე სეგმენტში მოქცეული ღმრთისმშობლის ნახევარფიგურა აკურთხებს. ფიგურებთან შემორჩენილი განმარტებითი წარწერები ძალზედ ფრაგმენტულია.
მკლავის შვერილებზე მოხატულობა სამ რეგისტრად იგება; იგი წმინდა მოწამეთა და მოწესეთა გამოსახულებებს ეთმობა. სამხრეთი შვერილი: უცნობი, უცნობი, წმ. ევსტათი; დასავლეთი შვერილი: უცნობი, წმ. იაკობ დაჭრილი (სპარსი) (Ⴜ˜Ⴢ ႨႩ˜Ⴁ || ႣႠႽႰႨႪႨ – წ(მიდა)ჲ ი(ა)კ(ო)ბ დაჭრილი), წმ. ევსტათი (Ⴜ˜Ⴢ || ႤႥႱႲႠႧႨ – წ(მიდა)ჲ ევსტათი).
მოხატულობაში გამოყენებულია XI-XII საუკუნეების ქართული კედლის მხატვრობისათვის სახასიათო თითქმის ყველა ორნამენტული მოტივი.
დათარიღება
ატენის სიონის მოხატულობის მეორე ფენის შესრულების დრო გასული საუკუნეში ხანგრძლივი დისკუსიის საგანი გახდა. მიუხედავად ამისა, მხატვრობის შესრულების სავარაუდო პერიოდის განსაზღვრა კვლავ საკამათო საკითხად რჩება.
შალვა ამირანაშვილმა 1941 წელს წაკითხულ მოხსენებაში საქტიტორო რიგის ფიგურები IX საუკუნის მიწურულისა და X საუკუნის დამდეგის ისტორიულ პირებთან გააიგივა და, ამის შედეგად, მოხატულობის თარიღი 904-906 წლებით განსაზღვრა (შალვა ამირანაშვილი, “ატენის ტაძრის კედლის მხატვრობის დათარიღებისათვის“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების სამეცნიერო სესია. 1941 წ. 11-13 ივნისი: მუშაობის გეგმა და მოხსენებათა თეზისები (თბილისი, 1941), 3, 5-7). ეს მოსაზრება მკვლევარმა გაიმეორა „ქართული კედლის მხატვრობიის ისტორიის“ I ტომსა (Шалва Амиранашвили, История грузинской монументальной живописи I (Тбилиси, 1957), 77-101) და „ქართული ხელოვნების ისტორიის“ ყველა გამოცემაში (ბოლო გამოცემისათვის – შალვა ამირანაშვილი, ქართული ხელოვნების ისტორია (თბილისი, 1971)5, 189-95).
შალვა ამირანაშვილის მოსაზრება არ გაიზიარა რენე შმერლინგმა; ფრესკებზე არსებული განმარტებითი წარწერების პალეოგრაფიული მონაცემების საფუძველზე და საქტიტორო რიგის ფიგურების ხელახალი გაიგივების მიხედვით, მკვლევარმა ატენის სიონის მხატვრობის თარიღად XI საუკუნის მეორე ნახევარი, სახელდობრ კი მეფე ბაგრატ IV-ის გარდაცვალების (1072 წ.) შემდგომი დრო განსაზღვრა (რენე შმერლინგი, “ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღების საკითხისათვის“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე VIII4 (1947), 261-8). შალვა ამირანაშვილის მოსაზრება გააკრიტიკეს გიორგი ჩუბინაშვილმა და თინათინ ვირსალაძემაც (Георгий Чубинашвили, Тинатин Вирсаладзе, “Книга о старом грузинском искусстве”, Искусство 6 (1951), 88-9).
1954 წელს თეიმურაზ ბარნაველმა ატენის სიონშის დასავლეთ აფსიდში, წმ. წინასწარმეტყველთა რიგის განაპირას, ფიგურათა მიმდებარედ განთავსებულ ერთ-ერთი ფრესკულ წარწერაში ამოიკითხა გიორგი ნოველისიმოსის სახელი და ქორონიკონის მითითება. მკვლევარის დასკვნით, ეკლესია მეფე გიორგი II-ის ზეობის მერვე წელს – 1080 წლისათვის უნდა მოეხატათ. ეს დასკვნა მკვლევარმა ცალკე სტატიად გამოაქვეყნა, შემდეგ კი ატენის სიონის წარწერებისადმი მიძღვნილ წიგნშიც შეიტანა (თეიმურაზ ბარნაველი, “ატენის სიონის მხატვრობის თარიღის შესახებ“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე XVII3 (1956), 281-6; idem, ატენის სიონის წარწერები (თბილისი, 1957), 5-7, 20). ეს მოსაზრება, იმ ეტაპზე, გაიზიარა თინათინ ვირსალაძემაც (თინათინ ვირსალაძე, “ატენის სიონის მოხატულობა“, ქართული ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტის XIII სამეცნიერო სესია. თეზისები (თბილისი, 1958), 8-9).
გურამ აბრამიშვილმა არ გაიზიარა თეიმურაზ ბარნაველის დასკვნა; 1961 წელს მკვლევარმა ყურადღება მიაქცია იმ ფაქტს, რომ თეიმურაზ ბარნაველის მიერ 1080 წლისად მიჩნეული წარწერა უხეშად გადადის და ფარავს წმიდა წინასწარმეტყველთა რიგის კიდეზე, წარმოდგენილ, დღეისთვის დაკარგულ ფიგურას; ამასთანავე, გურამ აბრამიშვილი არ დაეთანხმა თეიმურაზ ბარნაველის მიერ ტექსტში თარიღის აღმნიშვნელი გრაფემების წაკითხვას (გურამ აბრამიშვილი, “შენიშვნები ატენის სიონის მხატვრობის თარიღის შესახებ“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე XXX5 (1963), 685-90). მკვლევარმა 1966 წელს ხელახლა ამოიკითხა ეს წარწერა – ახალი წაკითხვით ცხადი შეიქნა, რომ ტექსტი არ შეიცავდა მითითებებს მეფე გიორგი II-ზე და 1080 წელზე. წარწერაში საუბარია ლიპარიტ თორელის ძის, გრიგოლის მიერ ეკლესიის დასავლეთი კედლის მხატვრობის განახლებაზე; პალეოგრაფიული მონაცემებით, ეს წარწერა XIII-XIV საუკუნეებით დათარიღდა (გურამ აბრამიშვილი, “ატენის სიონის საქტიტორო წარწერა“, ძეგლის მეგობარი 19 (1969), 30-7).
ამის შემდგომ მსჯელობა მოხატულობის თარიღის შესახებ კვლავ XI საუკუნის მეორე ნახევრის პერიოდს დაუბრუნდა; თარიღის განსაზღვრის კვლევის მომდევნო ეტაპი უკვე საქტიტორო გამოსახულებათა რიგის ფიგურების გაიგივებას დაუკავშირდა. ამ შემთხვევაშიც სხვადასხვა მოსაზრება გამოითქვა.
თინათინ ვირსალაძის მოსაზრებით, საქტიტორო რიგში აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ წარმოდგენილი უნდა ყოფილიყვნენ: წმ. გიორგი მთაწმიდელი, უფლისწული და ტახტის მემკვიდრე გიორგი II, მისი მამა ბაგრატ IV, ადგილობრივი ერისთავი სუმბატი და მისი ძე აშოტი, მეფე ბაგრატ IV-ის დედა – შემონაზვნებული დედოფალი მარიამი და მეფე ბაგრატ IV-ის და – დედოფალი გურანდუხტი. მკვლევარი ამ პორტრეტებს წმ. გიორგი მთაწმინდელის წმინდანად შერაცხვის, მისი „ცხოვრების“ შექმნისა და თურქ-სელჩუკების ლაშქრობების თარიღების მიხედვით ზუსტად ათარიღებდა 1068 წლით; ამასთანავე, იგი საქტიტორო რიგის სცენის საზრისს მეფე ბაგრატ IV-ის მიერ წმ. გიორგი მთაწმინდელისადმი თავისი მემკვიდრის, მომავალი მეფე გიორგი II-ის მინდობად განსაზღვრავდა. თინათინ ვირსალაძის ეს მოსაზრება რამდენიმეგზის გამოქვეყნდა (თინათინ ვირსალაძე, “ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღებისა და კტიტორთა პორტრეტების იდენტიფიკაციის საკითხისათვის”, საბჭოთა ხელოვნება 6 (1988), 88-104; eadem, “ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღებისა და კტიტორთა პორტრეტების იდენტიფიკაციის საკითხისათვის”, Ars Georgica 10-A (1991), 103-42; eadem, “ატენის სიონის მოხატულობა“, მისივე წიგნში: ქართული მხატვრობის ისტორიიდან (თბილისი, 2007), 202-41).
განსხვავებული მოსაზრება წამოაყენა გურამ აბრამიშვილმა. მისი აზრით, ატენის სიონის საქტიტორო რიგი ამგვარად უნდა აღდგენილიყო; აღმოსავლეთიდან დასავლეთით: ჭყონდიდელი მთავარეპისკოპოსი და მწიგნობართუხუცესი გიორგი, მეფე დავით აღმაშენებელი, მეფე ბაგრატ IV, სუმბატ აშოტის ძე და მისი ვაჟი აშოტი, მეფე გიორგი II, მისი მეუღლე დედოფალი (?). მკვლევარი მიიჩნევდა, რომ ამ საქტიტორო რიგში 1089 წელს სამეფო კარზე გიორგი ჭყონდიდლის მეთაურობით მოხდარი მოვლენები უნდა ასახულიყო, ხოლო მოხატულობის შესრულება 1094 წელს, ამ რეგიონიდან ბაღვაშების განდევნითა და იმ სახლის აღზევების შემდგომ უნდა მოხდარიყო, რომლის ორი წარმოადგენელიც – სუმბატი და აშოტი – ჩართულია საქტიტორო რიგში. გურამ აბრამიშვილის ეს მოსაზრება არაერთხელ გამოქვეყნდა (გურამ აბრამიშვილი, “ატენის სიონის მოხატულობის კტიტორთა იდენტიფიკაცია”, საბჭოთა ხელოვნება 5 (1982), 86-101; idem, “К датировке росписи Атенского Сиона”, IV Международный симпозиум по грузинскому искусству (Тбилиси, 1983); idem, “La datation des fresques de la cathédrale d’Aténi”, Зограф 14 (1983), 17-21; idem, “კიდევ ერთხელ ატენის სიონის მოხატულობის თარიღსა და ქტიტორთა იდენტიფიკაციის საკითხებზე”, ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის ნარკვევები V (1999), 72-88; idem, ატენის სიონი. ადრეული შუა საუკუნეების ცენტრალურ-გუმბათოვანი ხუროთმოძღვრული ტიპის ისტორიიდან (თბილისი, 2012), 158-81).
ატენის სიონის საკტიტორო რიგის გურამ აბრამიშვილისეული გაიგივება რამდენადმე შეცვალა ენტონი ისტმონდმა. მისი მოსაზრებით, რიგის მეწინავე მონაზვნად აღკვეცილი მეფე გიორგი II უნდა იყოს, მას მოსდევენ: მეფე დავით IV აღმაშენებელი, მეფე ბაგრატ IV, ადგილობრივი დიდებულები, უცნობი ფიგურა (სავარაუდოდ, ბაგრატ IV-ის დედა (?)), დედოფალი ისდუხტი – მეფე გიორგი II-ის და. საქტიტორო რიგის ამგვარი გაიგივებით, მკვლევარი ასკვნის, რომ მოხატულობა 1089-1090 წლებში უნდა იყოს შესრულებული; იგი უშუალოდ უნდა ასახავდეს 1089 წელს სამეფო კარზე მომხდარ ცვლილებებს (Antony Eastmond, Royal Imagery in Medieval Georgia (University Park: Pennsylvania University Press, 1998), 43-58). ეს მოსაზრება გაიზიარა ნინო სიმონიშვილმაც (ნინო სიმონიშვილი, “ნიკოპეის ტიპის ღმრთისმშობლის გამოსახულებისა და კტიტორთა ჯგუფური პორტრეტის ურთიერთმიმართების საკითხისათვის ატენის სიონის მოხატულობაში”, ხელოვნებათმცოდნეობა 5 (2003), 189-235).
ატენის სიონის მოხატულობის მეორე ფენის დათარიღების საკითხი კვლავ დასაზუსტებელი რჩება; თუმცა, საზოგადო შეთანხმებით, იგი XI საუკუნის ბოლო მესამედშია საგულვებელი. მოხატულობის თარიღის შესახებ, საქტიტორო რიგის გარდა, საგულისხმო მითითებებს შეიცავს მრავალ სიახლით ნიშანდებული იკონოგრაფიული პროგრამა და მოხატულობების სტილური მახასიათებლები. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, საფიქრებელია, რომ ეკლესიის მოხატულობის შექმნის სავარაუდო დროითი მონაკვეთი XI საუკუნის ბოლო ათწლეულით უნდა შემოიფარგლოს.
ბიბლიოგრაფია
შალვა ამირანაშვილი, “ატენის ტაძრის კედლის მხატვრობის დათარიღებისათვის“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების სამეცნიერო სესია. 1941 წ. 11-13 ივნისი: მუშაობის გეგმა და მოხსენებათა თეზისები (თბილისი, 1941), 3, 5-7.
რენე შმერლინგი, “ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღების საკითხისათვის“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე VIII4 (1947), 261-8.
თეიმურაზ ბარნაველი, “ატენის სიონის მხატვრობის თარიღის შესახებ“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე XVII3 (1956), 281-6.
თეიმურაზ ბარნაველი, ატენის სიონის წარწერები (თბილისი, 1957), 5-7, 20.
Шалва Амиранашвили, История грузинской монументальной живописи I (Тбилиси, 1957), 77-101.
თინათინ ვირსალაძე, “ატენის სიონის მოხატულობა“, ქართული ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტის XIII სამეცნიერო სესია. თეზისები (თბილისი, 1958), 8-9.
გურამ აბრამიშვილი, “შენიშვნები ატენის სიონის მხატვრობის თარიღის შესახებ“, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე XXX5 (1963), 685-90.
გურამ აბრამიშვილი, “ატენის სიონის საქტიტორო წარწერა“, ძეგლის მეგობარი 19 (1969), 30-7.
შალვა ამირანაშვილი, ქართული ხელოვნების ისტორია (თბილისი, 1971)5, 189-95.
Тинатин Вирсаладзе, “Некоторые вопросы общей композиции росписи Атенского Сиона”, კრებულში: Средневековое искусство: Русь, Грузия (Москва, 1978), 83-91.
გურამ აბრამიშვილი, “ატენის სიონის მოხატულობის კტიტორთა იდენტიფიკაცია”, საბჭოთა ხელოვნება 5 (1982), 86-101.
Гурам Абрамишвили, “К датировке росписи Атенского Сиона”, IV Международный симпозиум по грузинскому искусству (Тбилиси, 1983).
Адольф Овчинников, “Копия – реконструкция как метод восстановления утраченной иконографии (На примере композиции «Страшного Суда» из Атени)”, IV Международный симпозиум по грузинскому искусству (Тбилиси, 1983).
Guram Abramishvili, “La datation des fresques de la cathédrale d’Aténi”, Зограф 14 (1983), 17-21.
თინათინ ვირსალაძე, ატენის სიონის მოხატულობა (თბილისი, 1984).
Doula Mouriki, “Observations on the Style of the Wall Paintings of the Sion Church at Ateni, Georgia”, კრებულში: Maria Stella Calo’ Mariani a cura di, L’arte georgiana dal IX al XIV secolo, atti del Terzo simposio internazionale sull’arte georgiana, Bari, Lecce, 14–18 ottobre 1980 [Collana di saggi e testi. Sezione sesta, Storia dell’arte: III] I (Galatina, 1986), 173-87, გადაბეჭდილია – Doula Mouriki, Studies in Late Byzantine Painting (London, 1995), 443-473.
თინათინ ვირსალაძე, “ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღებისა და კტიტორთა პორტრეტების იდენტიფიკაციის საკითხისათვის”,საბჭოთა ხელოვნება 6 (1988), 88-104.
Srdjan Djurić, “Ateni and the Rivers of Paradise in Byzantine Art”, Зограф 20 (1989), 22-9
ფრესკული წარწერები I: ატენის სიონი, გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და საძიებლები დაურთეს გურამ აბრამიშვილმა და ზაზა ალექსიძემ [ქართული წარწერების კორპუსი: III; ეპიგრაფიკული ძეგლები და ხელნაწერთა მინაწერები: VIII; საქართველოს ისტორიის წყაროები: 55] (თბილისი, 1989).
თინათინ ვირსალაძე, “ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღებისა და კტიტორთა პორტრეტების იდენტიფიკაციის საკითხისათვის”, Ars Georgica 10-A (1991), 103-42.
Antony Eastmond, Royal Imagery in Medieval Georgia (University Park: Pennsylvania University Press, 1998), 43-58.
გურამ აბრამიშვილი, “კიდევ ერთხელ ატენის სიონის მოხატულობის თარიღსა და ქტიტორთა იდენტიფიკაციის საკითხებზე”,ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის ნარკვევები V (1999), 72-88.
ნინო სიმონიშვილი, “ნიკოპეის ტიპის ღმრთისმშობლის გამოსახულებისა და კტიტორთა ჯგუფური პორტრეტის ურთიერთმიმართების საკითხისათვის ატენის სიონის მოხატულობაში”, ხელოვნებათმცოდნეობა 5 (2003), 189-235.
თინათინ ვირსალაძე, “ატენის სიონის მოხატულობა“, მისივე წიგნში: ქართული მხატვრობის ისტორიიდან (თბილისი, 2007), 103-202.
გურამ აბრამიშვილი, ატენის სიონი. ადრეული შუა საუკუნეების ცენტრალურ-გუმბათოვანი ხუროთმოძღვრული ტიპის ისტორიიდან (თბილისი, 2012).