ოშკის ლავრა, წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის მოხატულობა.
პირველი ფენა
| ნაგებობა: | ოშკის ლავრა, წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია |
| მოხატულობის ფენა: | პირველი ფენა |
| თარიღი/პერიოდი: | 970-იანი წლები |
| ქტიტორ(ებ)ი: | დავით კურაპალატი |
| ოსტატ(ებ)ი: | უცნობია |
 |
 |
წარწერები
ქტიტორ(ებ)ის
† ႫႭႼႷႠႪႤႡႨႧႠ Ⴖ˜ႧႨႱႠჂႧႠ Ⴐ˜ႪႨ ႱႺႠႥႱ Ⴗ˜ႪႧႠ ႫႭႸ˜ႸႧႠ Ⴋ˜ႱႧႠ ႣႠ ႼႠႰႭჃ ႫႠႰႧႡ˜Ⴑ ႫႭႷႭჃ ႠႰႤႧႠ ႱႠႾႤႪႨႱႠ ႫႨႱႨႱႠႧႠ Ⴗ˜ႪႧႠ ႱႵႫ | ႤႧႠ Ⴉ˜ႧႪႧႠ ႠႫႨႱ Ⴜ˜ႣႨႱႠ ႱႫ˜ႡႱႠ ႱႠႰႼႫႭჃ ႬႭႥႤႡ˜ႧႠ ႣႠ ႫႾႡ˜ႧႠ Ⴜ˜ႣႨႱႠ Ⴃ˜ႣႭႴႪႨႱႠ Ⴙ˜ႬႨႱႠ ႶႫႱႫ˜ႸႭႡႪႨႱႠჂႧႠ ႫႣ˜ႪႨႧႠ Ⴜ˜ႣჂႱႠ ႻႪႨႱႠ ႺႾႭႰႤႡႨႱႠჂ|ႧႠ ႸႤႼ˜ႥႬႨႧႠ ႣႠ ႫႤႭႾႡ˜ႧႠ ႣႨႣႤႡႭჃႪႨႱႠ ႬႠႧႪႨႫႺႤႫႤႪႨႱႠჂႧႠ(!) ႣႠ Ⴗ˜ႪႧႠ ႼႫႨႣႠჂႧႠჂႧႠ Ⴐ˜ႬႨ ႱႠႭჃႩႭჃႬႨႧႢ˜Ⴌ ႱႠႧႬႭ ႤႷႬ˜Ⴑ Ⴖ˜ႧႱႠ ႠႫႠႧ Ⴗ˜ႪႧႠ | ႼႫႨႣႠႧႠ ႱႠႣႨႣႤႡ˜ႪႣ ႣႠ ႱႠႵႤႡႪ˜Ⴃ ႨႼႷ˜Ⴑ ႶႧ˜Ⴅ ჃႨႬႭႱ˜ႬႧႠ Ⴋ˜ႴႧႠ Ⴙ˜ႬႧႠ Ⴘ˜ႬႡ˜Ⴃ ႠႫႨႱ ႼႫႨႣႨႱႠႱႠ Ⴑ˜ႷႣႰႨႱႠ Ⴐ˜ႧႠ ႠႫႠႱ Ⴘ˜ႬႠ ႠႶႤႱႰႭჃႪႤႡႭႣႨႠႬ ႣႶႤႱႠ | ႱႼႠႭჃႪႬႨ ႣႠ ႸႤႨႫႩႥႤႡႭႣႨႠႬ ჄႱႤႬႤႡ˜ႬႨ ႼႫႨႣႠႧႠႬႨ Ⴅ˜Ⴀ ႼႤႰႨႪ ႠႰႱ ჄႱႤႬႤႡႠႱႠ ႼႫႨႣႠႧႠႱႠ ႤႦႨႠႰႤႡႭႣ~Ⴇ ႠႫႠႧ Ⴗ˜ႪႧႠ ႼႫႨႣႠႧႠ ႱႭჃႰႥႨႪႨႧႠ | ႠႫႠႧ ႣႨႣႤႡႭჃႧႠ(!) ႫႴ˜ႧႠ Ⴙ˜ႬႧႠ ჃႰႥ˜Ⴊ ႷႬႤႬ ႱႠႴႱႬႨ ႼႠႰႫႠႥ˜ႪႬႨ ႼႠႰ˜ჃႥႠႪႨႱႠ Ⴋ˜ႱႧႭჃႨႱ Ⴐ˜ႧႠ ႨႢႨ Ⴗ˜ႬႨ ႼႫႨႣႠႬႨ ႸႤႫႼ˜Ⴃ ႫႭႨႢႬႤႬ ႣႠ Ⴖ˜Ⴌ Ⴘ˜ႼႬ ႭႰႧႠႥႤ | ႺႾႭႰႤႡ˜ႧႠ Ⴛ˜ႧႠ Ⴖ˜ႧႥ ႩႭჃႰႧႾႤႭჃႪႨႱႠ ႠႣႠႰႬႤႱႤ ႩႭჃႰႠႮႠႪႠႲႨႱႠႧႠ Ⴁ˜ႢႰႲ ႤႰႨႱႧႠႥႧႠ ႤႰႨႱႧ˜ႥႫ˜Ⴌ ႣႠႥႨႧ ႫႠႢႨႱႲႰႭႱႫ˜Ⴌ ႱႠႫႤႡႠႫ˜Ⴌ ႼႫႨႣႠႫႠႬ | ႱႠႫႬႨႥႤ ႣႠႨႴႠႰႤႬ ႫႠႰႿႭჃႤႬႨႧႠ Ⴇ˜ႱႨႧႠ ႣႠ ႠႣ~Ⴌ ႭႰႧႠႥႤ ႺႾႭႥႰႤႡ˜ႧႠ(!) ႣႠ ႫႤ ႢႰႨႢႭႪ ႶႨႰႱ ႫႷႭ Ⴖ˜Ⴌ ႫႱႠႾႭჃႰႤႡႱႠ ႠႫႠႱ Ⴋ˜ႧႱႠ Ⴖ˜ႧႨႱႠ ႫႨႫႠႰႧ ႣႠ ႫႤႥႨႷ | ႠႥ ႱႠႫႤႱႠ Ⴆ˜ႠႫႢႭႫႨ(!) ႣႠ ႠႰႼႫႭჃႬႠ Ⴖ˜Ⴌ ႢႭႬႤႡႠႱႠ Ⴋ˜ႧႱႠ Ⴄ˜ႰႧႢႭჃႪႭႡႠჂ Ⴙ˜ႫႨ Ⴋ˜ႬႨႱႠ Ⴋ˜ႧႨႱႠჂ ႤႱႤ ႨႷႭ ႢႠႪႠႲႭႦႧႠ ႣႠ ႫႭႵႫႤႣႧႠ ႫႨႦႣႨ ႣႠ ႠႦႠႩႤႰႧႠ ႫႤႵႭჃ|ႨႸႤႧႠჂ Ⴐ˜Ⴊ ႼႤႪႨႼႠႣႱႠ ႼႠႤႢႤႡႨႱ ႣႰႠႫႠჂ : Ⴉ˜ : ႠႧႠႱႨ ႶႭჃႨႬႭჂ Ⴔ˜ႱႨ : Ⴝ : ႰႩႨႬႠჂ ႪႨႲႰ˜Ⴢ : Ⴌ : ႾႭჃႠႰႡႠႪႨ ႢႰႨႥႨ : Ⴑ˜ : Ⴋ˜ : Ⴈ˜ : ႢႠႪႠႲႭႦႨ ႣႠ ႾႳႰႭჂ ႣႠ ႫႽႤႣႤႪႨ Ⴐ˜[- – -]ႰႠႣႨႱ ႸႰႤႡႭ | ႣႠ : ჂႨ : Ⴤ˜ႰႨ Ⴐ˜Ⴊ ႵႥႠႱႠ ႩႰ˜ႡႣႠ : Ⴊ : ႿႭႰႨ ႣႠ ႱႾႠჂ ႠႦႠႥႤႰႨ Ⴐ˜Ⴊ ႢႰႨႢႭჃႪႼႫႨႣႨႧ ႱႮႭႬႣႨႩႱႠ ႩႰ˜ႡႣႠ : Ⴊ : ႱႾႭჃႠჂ ႠႦႠႥႤႰႨ Ⴐ˜Ⴊ [- – – – – – – – – – – – – -] [- -]ႡႣႠ | Ⴢ ႣႠ [- – – -] Ⴗ˜Ⴈ ႤႰႨ ႣႠ ႫႭႵႫႤႣႨ : Ⴎ : –
† მოწყალებითა ღ(მრ)თისაჲთა, რ(ომე)ლი სცავს ყ(ოვე)ლთა მოშ(ი)შთა მ(ი)სთა და წარუმართ(ე)ბს მოყუარეთა სახელისა მისისათა ყ(ოვე)ლთა ს(ა)ქმეთა კ(ე)თ(ი)ლთა, ამის წ(მი)დისა ს(ა)მ(ე)ბ(ი)სა სარწმუნოვებ(ი)თა და მ(ეო)ხ(ე)ბ(ი)თა წ(მი)დისა დ(ე)დოფლისა ჩ(უე)ნისა ღმ(რთი)სმშობ(ე)ლისაჲთა, მ(ა)დლითა წ(მი)დჲსა ძ(ე)ლისა ცხორებისაჲთა, შეწ(ე)ვნითა და მეოხ(ე)ბ(ი)თა დიდებულისა ნათლისმცემელისაჲთა და ყ(ოვე)ლთა წმიდაჲთაჲთა (!), რ(ომელ)ნი საუკუნითგ(ა)ნ სათნო ეყ(უ)ნ(ე)ს ღ(მერ)თსა. ამათ ყ(ოვე)ლთა წმიდათა სადიდებ(ე)ლ(ა)დ და საქებ(ე)ლ(ა)დ იწყ(ე)ს ღ(მრ)თ(ი)ვ-გუირგუინოს(ა)ნთა მ(ე)ფ(ე)თა ჩ(უე)ნთა შ(ე)ნ(ე)ბ(ა)დ ამის წმიდისასა(!) ს(ა)ყდრისა, რ(აჲ)თა ამას შ(ი)ნა აღესრულებოდიან დღესასწაულნი და შეიმკვებოდიან ჴსენებ(ა)ნი წმიდათანი, ვ(ითარც)ა წერილ-არს: „ჴსენებასა წმიდათასა ეზიარებოდ(ი)თ“. ამათ ყ(ოვე)ლთა წმიდათა სურვილითა, ამათ დიდებუ(ლ)თა მ(ე)ფ(ე)თა ჩ(უე)ნთა უშურვ(ე)ლყ(უ)ნენ საფ(ა)ს(ე)ნი წარმავ(ა)ლნი წარ(უ)ვალისა მ(ი)სთუის, რ(აჲ)თა იგი ყ(ოველ)ნი წმიდანი შემწ(ე)დ მოიგნენ. და ღ(მერთმა)ნ შ(ეე)წ(იე)ნ ორთავე ცხორებ(ა)თა ძ(ე)თა ღ(მრ)თ(ი)ვკურთხეულისა ადარნესე კურაპალატისათა: ბ(ა)გრ(ა)ტ ერისთავთა ერისთ(ა)ვმ(ა)ნ, დავით მაგისტროსმ(ა)ნ, სამებამ(ა)ნ წმიდამან სამნივე დაიფარენ მარჯუენითა თ(ჳ)სითა და ა(დი)დ(ე)ნ ორთავე ცხოვრებ(ა)თა (!). და მე, გრიგოლ, ღირს-მყო ღ(მერთმა)ნ მსახურებ(ა)სა ამას მ(ა)თსა ღ(მრ)თისა მიმართ, და მე ვიყავ სა(ქ)მესა ზ(ედ)ამ(დ)გომი, და არწმუნა ღ(მერთმა)ნ გონებასა მ(ა)თსა ერთგულობაჲ ჩ(ე)მი, მ(ო)ნისა მ(ა)თისაჲ. ესე იყო გალატოზთა და მოქმედთა მიზდი, და აზავერთა მექუიშეთაჲ, რ(ომე)ლ წელიწადსა წაეგების: დრამაჲ – კ ათასი; ღუინოჲ – ფ(ისო)სი ჭ; რკინაჲ – ლიტრ(ა)ჲ ნ; ხუარბალი – გრივი სმი; გალატოზი და ხუროჲ და მჭედელი, რ(ომე)[ლ] [მა]რადის შ(უ)რებოდა – ჲი; ჴ(ა)რი, რ(ომე)ლ ქვასა კრ(ე)ბდა – ლ; ჯორი და სხ(უ)აჲ აზავერი, რ(ომე)ლ გრიგოლწმიდით სპონდიკსა კრ(ე)ბდა – ლ; სხუაჲ აზავერი, რ(ომე)ლ [- – – – – – – – – – – – – -][კრ(ე)]ბდა – ჲ; და [- – – -] ყ(ოველ)ი ერი და მოქმედი – პ
წარწერა აღმოსავლეთი ფასადის კეხში ჩასმული ანგელოზის რელიეფიდან:[- – – – – – – -] | [- – – – – – – – – -] | [- – – – – – – ] | [- – -] | [- – -] | ႱႠ | ႠႸႤ | ႬႤႡ | ႣႠ –[ად(იდე)ნ ღ(მერთმა)ნ მ(ე)ფჱ ჩ(უე)ნი დ(ავი)თ მაგისტროსი, რ(ომე)ლ ათსა წ(ე)ლ]სა აშენებდა
წარწერა ვედრების რელიეფთან: Ⴜ˜Ⴍ ႶႧႨႱႫႸႡႪႭ ႣႠ ႼႭ ႬႧႪႨႱႫႺႫႪႭ ႠႣႨ ႣႤႬ ႫႴႬႨ ႹႳႤႬႬႨ | ႢႪႠႾႩႬႨ ႸႬႬႨ ႫႸႬႡႤႪႬႨ ႠႫႨႱ ႼႫႨႣႨႱႠႤႩႪႤႱႠ | ႣႠ ႩႳႠႪႠႣ ႼႠႰႫႰႧႤႬ | ႫႴႧႠ ႹႬႧႠ ႡႢႰႠႲ[-] ႣႠ | ႣႠႥႨႧႱ – წ(მიდა)ო ღ(მრ)თისმშ(ო)ბ(ე)ლო და წ(მიდა)ო ნ(ა)თლისმც(ე)მ(ე)ლო, ადიდენ მ(ე)ფ(ე)ნი ჩუენნი, გლახ(ა)კნი შ(ე)ნნი, მ(ა)შ(ე)ნ(ე)ბელნი ამის წმიდისა ეკლეს(იი)სა და კუალად წარ(უ)მ(ა)რთენ მ(ე)ფ(ე)თა ჩ(უე)ნთა ბ(ა)გრატ[ს] და დავითს
წარწერა ამავე კომპოზიციის მარცხენა ნაწილზე: Ⴜ. ႫႭႬႠჂ ႶႧႨႱႠჂ ႫႤႴჁ ႹႨ | ႣႠႥႨႧ ႫႠႢႨႱႲႰႭႱႨ Ⴀ|ႣႨႣႤႬ ႶႬ ႭႰႧႠႥႤ ႺႾ|ႭႰႤႡႠႧႠ ႫႸႬႡႪႨ ႠႫႱ ႼႱႠ|ႤႩႪႤႱႨႨႱႠჂ ႠႬ – წ. მონაჲ ღ(მრ)თისაჲ, მ(ე)ფჱ ჩ(უენ)ი, დავით მაგისტროსი ადიდენ ღ(მერთმ)ან ორთავე ცხორებათა, მ(ა)შ(ე)ნ(ე)ბ(ე)ლი ამ(ი)ს წ(მიდი)სა ეკლესიისაჲ, ა(მე)ნ
წარწერა ამავე კომპოზიციის მარჯვენა ნაწილზე: †. ႫႭႬႠჂ ႶႧႨႱႠჂ ႫႤႴႤჂ ႹႳႤႬႨ | ႡႠႢႰႠႲ ႤႰႨႱႧႠႥႧႤႰႨႱႧႠႥႨ Ⴀ|ႣႨႣႤႬ ႶႫႤႰႧႫႠႬ ႭႰႧႠႥႤ ႺႾႭ|ႰႤႡႠႧႠ ႫႠႸႤႬႤႡႤႪႨ ႠႫႨႱ ႼႫႨႣႨႱႠ|ႤႩႪႤႱႨႨႱႠჂ ႠႫႤႬ –†. მონაჲ ღ(მრ)თისაჲ, მეფეჲ ჩუენი ბაგრატ ერისთავთა ერისთავი ადიდენ ღმერთმან ორთავე ცხორებათა, მაშენებელი ამის წმიდისა ეკლესიისაჲ, ამენ
ოსტატ(ებ)ის
აღწერა
მოიხატა ეკლესიის ინტერიერის ზოგიერთი მონაკვეთი და სამხრეთ-აღმოსავლეთი ეკვდერი.
ძირითადი სივრცე
გუმბათქვეშა სივრცის ცალკეული არეები – აგების თანადროულადვე არასრულად შეუმკიათ ფერადოვანი დეკორით – სამხრეთი და ჩრდილოეთი აფსიდების კონქთა ზედა ნაწილები თლილი ქვის კვადრებითაა აწყობილი. კონქებში საჭექთა გარშემო არსებული წყობა ორი ფერით – წითლითა და ლურჯით გაუფორმებიათ, ამასთან სამხრეთ კონქში ფერებით შექმნილია კონცენტრული ნახევარწრეები, ხოლო ჩრდილოეთ კონქში – რადიალურად გაშლილი სეგმენტები (აფსიდათა კონქების საჭექთა მსგავსად გაფორმების მაგალითები X საუკუნის მეორე ნახევრის სხვა ძეგლებშიც დატურდება, მაგალითად, პარხალის წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიაში და კუმურდოს საკათედრო ტაძარში). არ არის გამორიცხული, რომ მსგავსი ტიპის დეკორი იყო ეკლესიის სხვა მონაკვეთებშიც, მაგალითად, ჩრდილო-აღმოსავლეთი პასტოფორიუმის წინ გამართული კვადრატული სივრცის კამარაში და ტაძრის მთავარი, სამხრეთი კარიბჭის თაღის კამარაში. სავარაუდოდ, ამ არასრული დეკორის ნაწილს შეადგენდა ეკლესიის სამხრეთი აფსიდის აღმოსავლეთ კედელზე ორნამენტულ მოჩარჩოვებაში მოქცეული გამოსახულებებიც, რომელთაც ახლა კირის თხელი ნალესობა დიდწილად ფარავს.
სამხრეთ-აღმოსავლეთი ეკვდერი
ეკლესიის სამხრეთ-აღმოსავლეთი სათავსი იმხანადვე სრულად მოუხატავთ.
საკურთხეველი
კონქში წარმოდგენილი იყო უფლის დიდება: კონქის ცენტრში, ვარსკვლავებიან ფონზე გამოსახულია მანდორლაში მოქცეული, აკანთისფოთლოვანი ორნამენთით შემკულ კვარცხლბეკიან საყდარზე დაბრძანებული მაცხოვარი, რომლის ორივე მხარეს, კონქის კიდეებზე, კვართითა და საგუმით მოსილი მთავარანგელოზის თითო ფიგურაა. მაცხოვრისა და მთავარანგელოზების ფიგურებს შორის გამოსახულია ცეცხლოვან ბორბლებზე დამყარებული თითო მრავალფრთედი, რომლებთანაც თეთრი ფერის საღებავით შესრულებული იყო ასომთავრული წარწერები; ამჟამად გაირჩევა ტექსტის ფრაგმენტები კონქის ჩრდილოეთ ფერდზე: [–]|ႫႨႣႠ | [–]ႰႱ :. | ႼႫႨႣႠ | ႠႰႱ :. | [–]ႫႨႣႠ Ⴀ|ႰႱ Ⴓ˜Ⴈ | [– – –]ႠႭ|Ⴇ – [წ]მიდა [ა]რს, წმიდა არს, [წ]მიდა არს უ(ფალ)ი [საბ]აოთ (ესაია 6:3).
საკურთხევლის კონქის მხატვრობას მეორე რეგისტრისგან მიჯნავს სივრცული გეომეტრიული კეცილი ლენტის მოტივზე აგებული, არცთუ ფართო ორნამენტული ფრიზი. საკურთხევლის მოხატულობის მეორე რეგისტრის ცენტრში გამოყოფილია წაგრძელებული სწორკუთხედი, რომელშიც სამი მედალიონია ჩასმული: შუა მედალიონში მოოჭვილი ტოლმკლავა ჯვარია გამოსახული, ხოლო გვერდითებში – ომოფორებით მოსილი თითო წვეროსანი ნახევარფიგურა (ივარაუდება მათი გაიგივება წმ. პეტრესა და წმ. პავლეს გამოსახულებებად). ამ სწოკურთხა სეგმენტის ორივე მხარეს წმ. მოციქულების ფრონტალური ფიგურების რიგი იყო გაშლილი. ჩრდილოეთით შვიდი, ხოლო სამხრეთით ხუთი ფიგურა ყოფილა წარმოდგენილი. ჩრდილოეთი კედლის ფიგურებიდან მეოთხე მოციქულს უკავია გაშლილი წიგნი, რომლის ორივე გვერდზე ოთხ-ოთხ სტრიქონად დატანილია ასომთავრული წარწერა: ႤႱႤ Ⴀ |ႰႱ ႫႭႼ|ႠႴႤ [– –] | ႨႢႨ || ႳჃႷႳ|[-]ႠႰႣ | [- – – – – -] – ქ. ესე არს მოწაფე, [რ(ომელ)ი] იგი უყუარდ[ა იესუს]. ეს ტექსტი იოანე 20:2-ის პერიფრაზს უნდა წარმოადგენდეს და, შესაბამისად, ფიგურაც წმ. იოანე ღმრთისმეტყველისაა. სამხრეთი კედლის ფიგურებიდან ყველაზე კარგად შემორჩენილია ბოლო ფიგურა – უწვერული ჭაბუკი მოციქულის გამოსახულება.
დარბაზი
დარბაზში მოხატულობა ორ რეგისტრად იყო განაწილებული. სამხრეთით, კამარის სამხრეთ ფერდზე წარმოდგენილია ხარება,ხოლო მის ქვმოთ ფერისცვალებაა გამოსახული. ორივე სცენა მდიდრულ არქიტექტურულ ფონებზე იშლება. ფერისცვალებისსცენაში მარცხნივ გამოსახულ წმ. წინასწარმეტყველ მოსეს ახლავს თეთრი ფერის საღებავით შესრულებული ასომთავრული წარწერა: ႫႭ||ႱႤ :. – მოსე; ასეთივე რიგის განმარტებითი წარწერა, რომელიც ამჟამად ძალზედ ფრაგმენტირებულია, ჰქონდა სცენის მარჯვენა ნაწილში გამოსახულ წმ. წინასწარმეტყველ ელიას ([–]Ⴊ||[- -] – [ე]ლ[ია]). ფერისცვალების სცენის გაყოლებაზე, სათავსის სამხრეთი კედლის დასავლეთ მონაკვეთზე, წარმოდგენილი იყო დიდი ზომის სცენა, რომლიდანაც ამჟამად მხოლოდ მოზრდილი გუმბათიანი ეკლესიის მოდელი გაირჩევა. ივარაუდება, რომ ეს საქტიტორო რიგის გამოსახულება უნდა ყოფილიყო. ფრესკების მომცრო ფრაგმენტები სათავსის დარბაზის სხვა მონაკვეთებზეც გაირჩევა, თუმცა, დაზიანებისა და ფრაგმენტულობის გამო, შეუძლებელია მათი რაობის დაზუსტება.
დათარიღება
ეკლესიის ჩრდილოეთი და სამხრეთი აფსიდების ფერადოვანი დეკორი ტაძრის აგების გასრულების დროს მიეკუთვნება; იგი კარგად ეწერება იმ პოლიქრომული (ლურჯის, წითლის, ოქროსფერისა და მწვანეზე დაფუძნებული) შემკულობის კონტექსტში, რითაც აფერადებული იყო როგორც ტაძრის ინტერიერი, ისე მისი ფასადები.
იმ დროსვე უნდა მიეკუთვნოს ტაძრის სამხრეთ-აღმოსავლეთი სათავსის მოხატულობაც – მისი იკონოგრაფიული და სტილური მახასიათებლები, ისევე როგორც ფრესკული წარწერების პალეოგრაფია, სწორედ X საუკუნის მეორე ნახევარზე მიუთითებს; ამასვე მოწმობს მხატვრობის შედარება ტაოს მეფე დავით III კურაპალატის დაკვეთით შესრულებულ სხვა ფერწერულ ანსამბლებთან.
ბიბლიოგრაფია
Zaza Skhirtladze, “The Oldest Murals at Oshki Church: Byzantine Church Decoration and Georgian Art”, Eastern Christian Art 7 (2010), 97-133.
ეკატერინე პრივალოვა, “ზოგი რამ ტაო-კლარჯეთის მოხატულობების შესახებ“, წიგნში: ვალერი ასათიანი რედ., ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია (თბილისი, 2013), 736-7. (ეს სტატია არაერთგზისაა გამოცემული; მითითებულია ბოლო გამოცემის მიხედვით).
მარიამ დიდებულიძე, “შუა საუკუნეების ქართული კედლის მხატვრობის ძეგლები ტაო-კლარჯეთში“, საქართველოს სიძველენი 19 (2016), 51-2, სურ. 20-1.
ნელი ჩაკვეტაძე, “უცნობი საქტიტორო გამოსახულება ხახულის საკათედრო ტაძარში“, საისტორიო კრებული 6 (2017), 272-4 (შენ. 40, 43, 44), სურ. 15-25.